Đờn ca tài tử - cuộc chơi sắp tàn
Sau giai đoạn phát triển cực thịnh vào nửa đầu thế kỷ trước, đờn ca tài tử dần nhường bước cải lương rồi gần như “chết lâm sàng” theo sự phát triển của nền kinh tế thị trường.
Nhắc đến vùng sông nước Nam bộ, người ta thường nghĩ ngay đến câu vọng cổ, đến sân khấu cải lương, xem đây là đặc trưng của xứ miệt vườn. Thế nhưng vẫn còn một dòng âm nhạc khác, lặng lẽ thôi, nhưng chính nó mới “rặt” Nam bộ, là “mẹ đẻ” của cải lương và từ bao đời nay nó đã “ăn vào máu” của người dân nơi đây, đó là đờn ca tài tử.
"Tài tử" nhưng không nghiệp dư
Theo nhiều nghiên cứu, nghệ nhân Nguyễn Quang Đại (tục gọi Ba Đợi), một nhạc quan của triều Nguyễn vào Nam sau khi hưởng ứng chiếu Cần Vương của vua Hàm Nghi, là người có công đầu trong việc kết hợp nhã nhạc cung đình Huế với các làn điệu dân ca Nam bộ, tạo nên nhạc lễ Nam bộ và những bài bản tài tử. Cũng có người cho rằng đờn ca tài tử có gốc gác xa hơn.
Hơn 200 năm trước, khi Tả quân Lê Văn Duyệt vào Nam, ông cho rằng âm nhạc là để phục vụ nhân dân chứ không chỉ dành riêng cho giới quý tộc, và nhạc cung đình cũng là từ dân gian đưa vào phục vụ vua quan. Tả quân đã “trả” nhạc lại cho dân chúng và nhiều người cho rằng, đây là xuất phát của nhạc tài tử. Nguồn gốc của nhạc tài tử vẫn còn nhiều tranh cãi nhưng chắc chắn là từ khi ra đời đến nay, hình thức nghệ thuật này đã trở thành “cái hồn” của vùng sông nước Nam bộ.
Một cuộc chơi đờn ca tài tử ở nhà ông Hai Sáng (người chơi đàn tranh).
Đúng với tên gọi của mình, loại hình nghệ thuật này rất “tài tử”. Người ta không nói “biểu diễn” đờn ca tài tử mà là “chơi” đàn ca tài tử, đơn giản vì đây là cuộc chơi ngẫu hứng của những tâm hồn phong lưu, tìm bạn tri âm qua lời ca tiếng nhạc. Người ta có thể chơi đờn ca tài tử mọi lúc, mọi nơi, trong đám hội, lúc nông nhàn, khi rảnh rỗi, trong sân đình, trước sân nhà, ngoài bờ đê, cạnh bờ sông hay lý tưởng hơn là thả thuyền trên sông.
Không ai quy định một cuộc chơi tài tử phải có bao nhiêu người. Bất cứ ai biết đàn, ca là có thể tham gia. Đôi khi một người một đàn cũng làm được một cuộc chơi, nhưng lý tưởng thì ngoài người ca ra cần đủ tranh - cò - kìm - sáo (sau này có thêm sến, độc huyền cầm, guitar phím lõm) cùng hòa điệu.
Một cuộc chơi tài tử ít nhất cũng dài vài tiếng đồng hồ, có khi kéo tới... hai ba ngày. Ai mệt thì ra nghỉ, có người vào thế, xong lại vào chơi tiếp, chơi tới hết người thì thôi.
Vì tính tài tử đó mà loại hình nghệ thuật này dễ bị hiểu lầm là bình dân, không chuyên nghiệp. Thực tế đây vừa là âm nhạc dân gian vừa là âm nhạc bác học. Tính dân gian thể hiện rõ qua sức lan tỏa sâu rộng trong đời sống người dân. Còn tính bác học là ở sự khuôn thước của các bài bản lớn.
Hệ thống bài bản của đờn ca tài tử rất phong phú. Trong đó, quan trọng nhất là 20 bài tổ gồm: 6 Bắc (Lưu thủy, Phú lục, Tây Thi, Cổ bản, Bình bán, Xuân tình), ba nam (Nam xuân, Nam ai, Nam đảo), bốn oán (Tứ đại, Giang Nam, Phụng hoàng, Phụng cầu), bảy bài nhạc lễ (Xàng xê, Ngũ đối thượng, Ngũ đối hạ, Long đăng, Long ngâm, Vạn giá, Tiểu khúc). Đây thường là những bài lớn, rất dài và phức tạp (có khi hơn 10 phút mới chơi hết một bài) và đạt trình độ “cổ điển” về nhạc lý.
Ngoài ra còn có các bài lý, ngâm, 8 bài ngự... Cuộc chơi tuy tài tử nhưng người chơi không thể là tay ngang. Để chơi cho bằng anh bằng em thật không đơn giản chút nào, thuộc hết 20 bài tổ là đã có thể “bạc đầu”, lại còn phải tạo phong cách với các ngón đàn riêng, cách luyến riêng. Những “thầy đờn” có ngón đàn độc chiêu rất được coi trọng, thường được những gia đình giàu có rước về nhà “thọ giáo”.
Sau giai đoạn phát triển cực thịnh nửa đầu thế kỷ trước, đờn ca tài tử dần nhường bước cải lương và sau này gần như “chết lâm sàng” theo sự phát triển của nền kinh tế thị trường.
Bị lẫn lộn với cải lương
“Cải lương là cải lương, tài tử là tài tử, đâu có lẫn lộn được. Nhưng bây giờ hình như không ai quan tâm phân biệt cái này hết. Mấy câu lạc bộ đờn ca tài tử ở nhà văn hóa cũng vậy, mang danh thế nhưng chủ yếu ca vọng cổ, hát cải lương chứ đâu có hát bài bản tài tử. Tụi nhỏ sau này nghe cứ tưởng như vậy là tài tử lại càng chết nữa”, nghệ nhân Hai Sáng, 69 tuổi, bức xúc nói.
Là con nhà nòi (cha là nhạc sư Tư Nghi), ông Hai Sáng theo đờn ca tài tử từ năm 15 tuổi. “Nhỏ tới lớn chỉ đi chơi, bị cha mẹ chửi, có vợ rồi cũng đi chơi để vợ chửi, tới chết thì không ai... cúng”, ông nói. Ông đã bỏ tiền túi xây dựng “nhà thờ tổ”, thờ tất cả những ai có đóng góp cho âm nhạc dân tộc mà ông gọi là “hiền nhân hậu tổ”. đã Sau 7 năm, đã có hơn trăm cái tên được đưa vào “nhà thờ tổ” này.
Cũng từ thời gian này, ông Hai Sáng gây dựng lại những cuộc chơi đờn ca tài tử tại nhà. Chiều chủ nhật nào nhà ông cũng rộn rã tiếng đàn ca, nhiều người từ các tỉnh Long An, Bình Dương, Đồng Nai... cũng lặn lội lên tham dự. “Mỗi lần tụi này chơi là thiên hạ 'ngán' lắm. Toàn hát bài bản không hà, lại là bài bản thứ thiệt vừa dài vừa khó đàn khó hát lắm, chứ không sợ dài sợ khó mà rút ngắn bớt như bây giờ đâu. Mà thời buổi này nghe nổi bài bản chắc chỉ có lứa tụi tui thôi”, ông Sáng hóm hỉnh.
Nghệ nhân Bạch Huệ theo chiếu đờn ca tài tử từ khi 14 tuổi, đến nay đã 61 năm vẫn thường xuyên đến các tụ điểm chơi loại hình nghệ thuật này để nghe, học hỏi thêm và rèn hơi ca. Bà bảo: “Đờn ca tài tử hiện nay thật sự đã đi quá xa so với cái gốc của nó. Bị cải lương hóa đã đành, bài bản cũng bị rút ngắn, rơi rụng. Mấy đứa nhỏ bây giờ mà thuộc được 5/20 bài tổ là giỏi lắm rồi. Nói thiệt, lứa tụi tui mà 'đi' rồi thì chắc chắn các bài bản sẽ mất theo. Nói đâu xa, chỉ vài năm nữa thôi, người ca thì có thể còn sót lại chứ người đàn điêu luyện nhấn nhá bài bản cho đúng, cho hay chắc không còn”.
Nan giải việc bảo tồn
Việc chơi tài tử mang đậm sự ngẫu hứng, người chơi thường có “ngón đàn” riêng nên dù cùng một lòng bản, mỗi người đàn mỗi khác, mỗi nơi đàn mỗi khác. Khác với tính hệ thống chặt chẽ của âm nhạc phương Tây, nhạc tài tử không có sách vở hay bản ký âm chính xác nào truyền lại.
Điều đó làm nên cái hay đặc biệt cho loại hình nghệ thuật này, nhưng sự thiếu thống nhất cũng dẫn đến nhiều “dị bản”, và các bản nhạc bị tự ý sửa đổi, thêm bớt ngày càng xa với bài bản gốc. Ông Sáng cho rằng, để tránh tình trạng mỗi nơi chơi mỗi kiểu, cần phải sưu tầm, tập hợp rồi hiệu đính, hệ thống lại các bài bản sao cho thống nhất: "Cái cốt lõi của đờn ca tài tử là tính sáng tạo nhưng phải sáng tạo trên cùng một khung, một nền tảng cơ bản chứ không thể thích gì làm nấy. Cái này chỉ có nhà nước mới làm nổi thôi”.
Việc đào tạo lớp kế thừa cho các nghệ nhân ngày càng đứng bóng lại càng khó. “Môn này đòi hỏi rất nhiều ở năng khiếu của người học, và phải có sự kiên nhẫn nữa. Quy tắc truyền dạy cơ bản của đờn ca tài tử là bắt đầu từ những bài bản nhỏ như Lưu thủy đoản, Kim tiền, bình bán vắn... để người học biết nhịp, biết cách lấy hơi rồi mới dần học đến những bài bản khác cao hơn. Bây giờ tụi nhỏ chỉ thích học ca vọng cổ thôi, các bài bản khác không quan tâm”, ông Hai Sáng nhận xét.
Cô Bạch Huệ cho hay nhiều học viên kêu trời vì học “tài tử chính thống” sao khó quá, và chỉ mới sau vài bài bản nhỏ đã xin cô dạy hát vọng cổ.
Đờn ca tài tử đúng nghĩa chỉ để giải trí chứ không hề mang tính thương mại như hiện nay. Tâm lý khán thính giả hiện đại không thích nghe bài bản tài tử mà chuộng vọng cổ, cải lương nên người học chỉ cần đủ vốn liếng hát kiếm tiền rồi thôi, thành thử càng xa rời cái gốc. Mỗi năm, khoa Kịch hát dân tộc, CĐ Sân khấu - Điện ảnh TP HCM cho ra trường cả trăm học viên đều có thể ca và đàn tài tử. Nhưng vì mưu sinh, họ dần bỏ quên tài tử.
“Không phải là không còn người say mê tài tử. Có điều thời buổi này kinh tế thị trường quá mà đờn ca tài tử chính thống thì không thể kiếm được tiền. Thành thử chỉ có mấy ông bà già về hưu, hết danh lợi, không bon chen mới tìm đến thôi”, anh Phạm Thành Tiến, con trai duy nhất trong 8 người con của nghệ nhân Hai Sáng theo nghề “ham chơi” của cha, bùi ngùi chia sẻ.
Theo Thể Thao Văn Hóa
Thuong Tran
Trả lời với trích dẫn
Koala
