Tiến trình hình thành và phát triển nghệ thuật cải lương (CL) đã để lại biết bao soạn phẩm tuyệt tác với sự cộng sinh những vai diễn để đời của nhiểu thần tượng, danh tài.
Có thể nói rằng cô NSUT Thanh Nga đã lưu lại nhiều vai ấn tượng nhất, trong Mỹ nhân và loạn tướng (vai Dạ Lan Thanh), Tiếng hạc trong trăng (Xuyên Lan), Phụng Nghi Đình (Điêu Thuyền), Hoa Mộc Lan (cùng tên), Giữa chốn bụi hồng (Ngọc Cầm), Người đẹp Bạch Hoa Thôn (Lý Hương Lan), Ngườ vợ không bao giờ cưới (Phà Ca), Sắc đẹp nàng vô tội (Ái Sa), Thái hậu Dương Vân Nga (cùng tên), Sân khấu về khuya (Giáng Hương), Đôi mắt người xưa (Lệ), Vợ và tình (Phượng), Nắng sớm mưa chiều (con giáo sư Thiện), Ngã rẻ tâm tình (cô gái điên), Bông hồng cài áo (Nga), Mưa rừng (KLai), Hai chuyến xe hoa (Lệ Hoa), Áo cưới trước cổng chùa (Xuân Tự), Tấm lòng của biển (Thanh),...và đỉng cao bất tử là Tiếng trống Mê Linh (Trưng Trắc), Bên cầu dệt lụa (Quỳnh Nga).
Mấy mươi năm kể từ ngày Thanh Nga khuất bóng, nhiều trong số các vở kể trên được tái dựng qua đảm nhiệm của nhiều nữ diễn viên hậu bối danh tiếng mệnh giá ngôi sao. Họ chịu đựng một áp lực lớn lao từ dấu ấn người đi trước, nên rất cố gắng với nhiều sáng tạo riêng. Họ ca hay; diễn giỏi, thậm chí gần đây có ngệ sĩ trẻ đã gây tiếng vang lớn vì đã sở hữu bước thăng hoa ngang tầm Thanh Nga về trình thức diễn xuất lẫn kỹ thuật ca bài bản, đặc biệt là vọng cổ. Thế sao vẫn có lời phản hồi rằng: còn một khoảng cách - tuy không xa - đối với người xưa. Nghiệt ngã thay, khoảng cách, dù ở một cự ly nhỏ bé, vẫn hiển nhiên là khoảng cách, không thể thay đổi tên gọi.
Người ta thường nghĩ: ấn tượng ban đầu là vết tích sâu đậm nhất, khó làm mờ, nói chi xoá sạch. Nếu căn cứ đơn thuần vào quá trình ca - diễn để so đo giữa tiền bối và hậu sinh, e nảy sinh sự nhạy cảm: "khẩu phục, tâm bất phục", và có thể bào mòn niềm tin kẻ đi sau đang cố công phấn đấu. Điều mấu chốt ai ai cũng biết, nhưng ít ai chịu khó trau chuốt, đó là ĐÀI TỪ. Vâng, những ai tích lũy được "cảm chất" của đài từ sẽ tác động cao sâu vào cảm thụ của khán giả. Đài từ hoàn chỉnh đòi hỏi chủ sở hữu hội đủ hai mặt:
- Khổ luyện: có kịch bản trong tay, diễn viên tìm hiểu sâu tâm lý nhân vật, nghiên cứu kỹ ý nghĩa văn học, lời thoại, ca từ. Tiến trình tập vở, phải rèn luyện, trau chuốt đài từ đến mức chỉ một câu thoại, người xem có thể cảm nhận trọn vẹn tâm tình của nhân vật trong kịch huống đang diễn tiến. Kỹ năng này hầu hết các bậc tài danh xưa đều đạt trìng độ cao.
- Năng khiếu: Quan trọng không kém khổ luyện, bởi nếu khổ luyện thuộc phạm trù "nhân định" thì năng khiếu có được do "thiên phú". Thanh Nga là trường hợp hiếm hoi có được cả hai yếu tố trên. Trong yếu tố năng khiếu, cô lại được trời ban tố chất sang cả; sang qua giọng thoại, tiếng ca và sang trong phong cách trình diễn.
" Tố chất sang cả, muốn giấu vẫn lộ ra; muốn khoe vẫn không toại ý. Nó chứa vựa trong tâm hồn, đầu cơ trong máu tủy. Hễ gặp dịp là tữ bộc lộ, không do dụng ý". Đây là câu trích từ bài báo của ký giả Kịch trường Cẩm Thi khi viết về một anh Kép trẻ vừa từ tỉnh về cộng tác d0oàn Thanh Minh - Thanh Nga cách nay 50 năm. Sang không đồng nghĩa với giàu, nó giống như chùm gửi, ẩn bên trong một con người để ngấm ngầm lan toả một từ trường quyến rũ cực kỳ, chỉ có thính giác, thị giác mới cảm nhận được.
Chất sang ở thoại, ở ca, ở phong cách diễn của Thanh Nga bộc lộ tự nhiên, không do dụng ý, càng không cường điệu, cố tạo dáng. Chỉ có người nghe, người xem, mới cảm nhận được điều này. Xin dẫn chứng vai Trưng Trắc , vì vở Tiếng trống Mê Linh là một trong hai soạn phẩm được bảo lưu (sau khi Thanh Nga ra đi bất ngờ) bạn đọc có thể xem lại để kiểm định. Cảnh I, giữa lúc tình hình căng thẳng trước đền Hùng lên cao điểm , Trưng Trắc - Thanh Nga xuât hiện với phong thái đĩnh đạc, sân khấu như bừng sáng (người hâm mộ bảo đó là hoà quang nghệ thuật).
Với đoạn thoại tranh luận cùng Tô Định đầy hào khí, kết hợp đài từ êm ả, từ tốn nhưng sắc bén thông minh của người nữ tướng: "Điều gì hợp với đạo lý, dù không ra lệnh, người ta vẫn làm. Điều gì không hợp với đạo ký, dù có ra lệnh, người ta vẫn không làm",..."Chim cắt tuy bé nhưng có thể chống nổi con diếu hâu to lớn. Quả cân tuy nhỏ nhưng vẫn có thể nhấc nổi ngàn cân"...Thật là tuyệt vời đến rạo rực khoái cảm thính thị giác. Và đẩy mức cảm thụ nghệ thuật lên tầm cao khi Thanh Nga kết nối từ diễn thoại chuyển sang diễn ca (Đảo ngũ cung) một cách liền lạc, tự nhiên: "... Các ngài nên lấy nghĩa nhân mà cư xử với chúng ... tôi ...
Có thế mới mong không tức nước vỡ bờ ...". Cảnh II, Thi Sách bị giặc bắt, Trưng Trắc ra lệnh từng người, từng nhiệm vụ phối hợp tiến binh cứu nước, cứu phu quân với ngữ âm bình tĩnh, rỏ ràng, dứt khoác. Còn lại một mình, vị nữ tướng bỗng loạng choạng ngồi bệt xuống thềm. Sự kiềm chế thân tâm trước đó bị mất hiệu lực trong tiếng gọi nghẹn uất bi thương: "Phu quân!" Dàn nhạc cổ lập tức tấu bản, Xuân nữ, đã oà vở nơi khán phòng niềm đau thông cảm. Không gian sân khấu như sầm tối cơn nạn nước điêu linh, bao máu xương tuôn đổ, tổn hao chống bạo tàn xâm lược "Thiếp thôi thúc ba quân cất bước, hay thiếp ra lệnh với chính mình mau bay đến với chàng?" Lời văn đậm chất bi ai, ngồn ngộn trữ tìng được thi triển bởi chất giọng "thổ pha" đài trang của Thanh Nga đã rúng động tâm can, não nùng người dự khán, đưa tâm cảm mọi người vào môi trường vùng miền Mê Linh cố thổ, ảm đạm, tốc tang! Cũng giọng thổ ấy, cô chuyển từ bi sang hùng, từ khàn đục sang rổn rảng: "Có lúc nào hơn lúc này? Ruột gan thiếp bừng bừng lửa đốt "...
Đúng là giọng thổ pha kim, đầy đủ sắc màu căm thù phẫn hận. Giọng thoại diễn cảm, đẹp, kết hợp tinh tế với đài từ mượt mà, nhấn nhá chữ đúng văn cảnh, ngắt nghĩ đúng dấu câu, đúng ngữ pháp dù là ca vọng cổ hay các bài bản khác là ưu điểm độc đáo rất ... Thanh Nga.
Đóng vai ni cô Diệu Thiện bộ đĩa cùng tên của soạn giả Quy Sắc, NS Minh Điển (vai Đức Phật) ca cổ bản:
" 1/Đem công quả giải cứu thung huyên...2/ Đang bị luật trả vay đày đoạ. 3/ Mẹ mù loà, cha bệnh phong đơn". Diệu Thiện ca hai câu: "
4/ Mô Phật, Đệ tử lái thuyền
5/ Bát Nhã về cứu độ song thân"...
Theo nhạc lý, diễn viên ca hết câu 4 phải ngắt hơi cuối nhịp 1 giây rồi ca tiếp câu 5. Như vậy thì hư câu văn; nên Thang Nga ca liền mạch câu 4 sang câu 5 vẫn đúng, không chinh nhịp, thật trí tuệ. Một phá cách nhỏ nhưng đáng ca ngợi. Chất giọng Thang Nga lúc ca diễn lớp bi vừa truyền cảm vừa quý phái, độc đáo đến nỗi không có phó bản như một số danh ca khác.
Do chất thảm của làn hơi mà cô ca Nam rất tốt, đặc trưng nhất là Nam ai. Những lớp Nam ai cô ca trong Tiếng trống Mê Linh, Bên cầu dệt lụa, Ni cô Diệu Thiện, Bông hồng cài áo đều rất ảo diệu. Có thanh, có sắc, có tài diễn xuất là điều kiện ắt có đủ cho một tài danh CL. Riêng Thanh Nga, ngoài các đặc tố trên, có thêm cốt cách quý phái trong thoại, ca , diễn. Cô trở thành huyền thoại là vì thế. Và ta hiểu được rằng tại sao có một khoảng cách giữa cô và các hậu bối trong những vai kinh điển mà cô và họ từng đã hoá thân.
Là người nhân hậu, yêu nghề, hẳn tâm linh cô nào muốn khoảng cách kia mãi tồn tại. Phải có những cuộc chinh phục đỉnh cao hơn, nghiệp Tổ mới trường tồn. Đây là một ẩn số khá nan giải trong sự mong đợi của người hằng tâm. Nhưng nan giải không mang tính bất khả. Hãy cứ tin, những đoá kỳ hoa sẽ xuất hiện trong vườn nghệ thuật.
Hồ Quang
Nguồn tin: Báo sân khấu
Phong_Vũ
Trả lời với trích dẫn
Giang Tiên