NSUT Thanh Sang với những vai diễn để đời"

[Phong_Vũ]

NÓI ĐẾN TÀI NGHỆ CA DIỄN CỦA NSUT THANH SANG, KHÁN GIẢ MỘ ĐIỆU SẼ KHÔNG BAO GIỜ QUÊN CÁC VAI TẠ TỐN TRONG VỞ "CÔ GÁI ĐỒ LONG", THI SÁCH TRONG "TIẾNG TRỐNG MÊ LINH", TRẦN MINH TRONG "BÊN CẦU DỆT LỤA", LÊ HÒAN TRONG "THÁI HẬU DƯƠNG VÂN NGA", LỤC VÂN TIÊN TRONG VỞ CÙNG TÊN, ANH TRONG "TẦN NƯƠNG THẤT", ĐƯỜNG MINH HOÀNG TRONG "DƯƠNG QÚY PHI"... NHƯNG CÓ LẼ NỔI BẬT NHẤT TRƯỚC NĂM 1975, ANH THÀNH CÔNG VANG DỘI VAI TẠ TỐN VÀ SAU NĂM 1975 LÀ VAI TRẦN MINH. CON ĐƯỜNG THÀNH CÔNG VAI TẠ TỐN. Người đời thường nói "duyên ai nấy gặp" và tài năng nghệ thuật con người là do thiên phú. Nếu như thế thì NSUT Thanh Sang lại đạt cả hai như duyên tiền định. Bởi anh xuất thân từ một gia đình ngư phủ ở làng chài biển Phước Hải, Bà Rịa - Vũng Tàu, với cái tên rất chân chất Nguyễn Văn Thu. Anh đã làm mướn cho ghe đi biển đánh bắt từ năm 8 tuổi đến 16 tuổi, và nghề biển của anh sớm kết thúc ở đó. Vì như cái duyên đã đến với anh, (năm 17 tuổi) , là gia đình của anh hồi đó ở gần rạp cải lương Hải Lạc nên mỗi lần các gánh hát cải lương về đây là anh có thể ở nhà mà nghe được nghệ sĩ ca. Từ đó đã hình thành trong anh niềm đam mê, rồi anh tự tập ca nháy giọng, nhất là giọng của cố NSND Út Trà Ôn và anh được bà con lối xóm khen ngợi. . Tuy nhiên, thời đó anh không có thầy chính thức truyền nghề, mà tự học ca qua đài, băng dĩa là chính. Tuy vậy, buổi đầu của con đường nghệ thuật của anh không mấy may mắn. Một hôm, anh Thu ngồi vá lưới và ca vài câu Vọng cổ cho thỏa lòng đam mê, không ngờ giọng ca chân chất mà ngọt ngào, buồn rười rượi đã vô tình lọt vào tai của NS Kim Nên - Chiêu Anh (cặp đào kép chánh của gánh Ngọc Kiều đang về diễn rạp Hải Lạc gần nhà Thu), nên anh được đôi NS này nhận làm đệ tử và cho theo gánh. Một thời gian theo gánh hát,anh Thu chỉ làm việc linh tinh cho đào kép chánh mà chưa học được nghề. Kế đó anh qua một số gánh khác như Thái Bình, Trâm Hoa Mai, Bạch Yến, Song Kiều... làm hậu đài, quân sĩ; nhưng anh đã tự ý thức học lóm các nghệ sĩ ca diễn để làm vốn liếng tiền đề cho mình. Nhưng những gánh hát mà anh theo chỉ một thời gian ngắn rồi rã gánh, lại có nhiều người trong nghề còn có lời ra tiếng vào, họ cho rằng anh "xấu số" đi theo gánh nào là gánh đó sớm muộn sẽ tan rã!... Sau đó anh Thu buồn bã trở về nhà và chỉ biết than vãn với mẹ (cha anh mất sớm, hy sinh kháng chiến chống Pháp lúc anh mới 7 tuổi). Mẹ anh hiểu tâm tư nguyện vọng của con mình, nên bà tìm đến NS Ngọc Đáng đang ở Bến Đình - Vũng Tàu để gởi gấm anh theo nghề. Nhờ bền chí và hiếu học, cộng lòng đam mê nghệ thuật mà anh Thu lúc vào gánh Ngọc Kiều ca diễn thành chuyên nghiệp (1960). Lúc này anh mới thật sự có duyên với cải lương, anh được ông bầu Hoàng Kinh chú ý; và mỗi khi có kép nào bị đau ốm hoặc "trục trặc" là Thu được bầu cho thế vai. Đầu tiên Thu thế vai kép chánh lúc đó bị bệnh là vở "Chiều đông gió lạnh về", kế đó anh thế vai chánh của NS Hùng Cường trong vở "Tuyết phủ chiều đông", và cũng từ đây Thu có nghệ danh là *"Thanh Sang" do ông bầu Hoàng Kinh đặt cho anh. Khi tên tuổi Thanh Sang có tên trên chính trường cải lương, anh được mời về gánh Dạ Lý Hương hát chánh nhiều vai, nhưng dấu son đầu tiên trong cuộc đời nghệ thuật của anh là vai Kim Mao Sư Vương Tạ Tốn trong vở "Cô gái Đồ Long" của soạn giả Hà Triều - Hoa Phượng. Một vai diễn mà NSUT Thanh Sang khó quên trong đời, bởi nhân vật Tạ Tốn bị mù, lớn tuổi, tâm trí lại nửa tĩnh nửa điên, trong khi đó tuổi đời của Thanh Sang mới 22 tuổi (tuổi ta 1943 - 1964), và hầu hết nghệ sĩ rất ngại loại nhân vật này. Nhân vật Tạ Tốn bị điên vì vợ con ông bị Thành Khôn hiếp hại, ông cướp Đồ long đao để nghiên cứu bí quyết của nó, mong trả thù cho vợ con, nhưng cũng bị cơn bão biển nhấn chìm mất. Ông bị mù là do nghĩa muội Hân Tố Tố dùng độc châm hại ông mù mắt để âm mưu cướp Đồ long đao lúc đầu... Khi Tạ Tốn nhớ đến hai mối thù là ông điên lên, đến một ngày nọ ông điên lên múa đao chém Trương Thúy Sơn và Hân Tố Tố, Thúy Sơn bị thương nặng chờ Tạ Tốn xuống đao, thì lúc đó bất ngờ Hân Tố Tố chuyển bụng sinh con tại chỗ. Nghe tiếng trẻ khóc lên, Tạ Tốn liền hạ hỏa cơn điên vì nhớ đến con mình, và ông từ bỏ ý định chém giết khi nghe tiếng trẻ khóc chào đời... Ban đầu, anh đọc xong kịch bản và không nhận vai vì e rằng mình không biểu đạt nổi vai Tạ Tốn với những cá tính đó. NS Thanh Sang được soạn giả Hoa Phượng động viên và với kinh nghiệm nghề, Hoa Phượng quả quyết rằng, nếu NS Thanh Sang thành công vai này sẽ đoạt giải Thanh Tâm. Quả thật như vậy, NSUT Thanh Sang nhận giải thưởng Thanh Tâm vai Tạ Tốn năm đó tại rạp Quốc Thanh (1964). Cái hay của vai diễn Tạ Tốn ở chỗ tâm lý nhân vật, từ trạng thái hung dữ, điên cuồng chuyển đến tâm lý nhân văn vì tính người; Tạ Tốn nghe tiếng trẻ khóc mà mềm lòng vì nhớ đến con mình mà xoá tan đi thù hận. Đôi mắt mù của Tạ Tốn bình thường đứng tròng, nhưng khi biểu đạt trạng thái căm hờn, nghi ngờ, dò đoán; khi lòng nhân xuất hiện ánh mắt mù kia trở nên bối rối, ngây ngô rất đáng thương... Đó là tài nghệ biểu đạt trong ca diễn cùng kết hợp đồng bộ xuất sắc của NSUT Thanh Sang trong vai Tạ Tốn để đời trong lịch sử cải lương trước năm 1975. VAI TRẦN MINH - DẤU ẤN CỦA THỜI CẢI LƯƠNG HOÀNG KIM Có lẽ thời kỳ rực rỡ nhất của Sân khấu Cải lương được xem là thời kỳ hoàng kim từ năm 1975 đến 1990. Vở diễn gắn liền với tên bảng hiệu đoàn hát, tên tuổi nghệ sĩ gắn liền với nhân vật - vai diễn, và rất nhiều NS tạo tên tuổi cùng vai diễn trong giai đoạn này. Trong đó, NSUT Thanh Sangcó nhiều vai nổi tiếng như Thi Sách trong "Tiếng trống Mê Linh", Trần Minh trong "Bên cầu dệt lụa", Lê Hoàn trong "Thái hậu Dương Vân Nga", Lục Vân Tiên trong vở cùng tên, Danh trong "Tần Nương Thất", Đường Minh Hoàng trong "Dương Quý Phi"...; nhưng vai Trần Minh là được khán giả yêu mến nhất, và NSUT Thanh Sang đã để lại dấu ấn sâu đậm không những trong đời sống Sân khấu Cải lương của một thời, mà còn để lại một hình tượng nhân vật đầy tính nhân bản và có tính triết lý đạo lý thủy chung sâu sắc. Trước nhất, nhân vật Trần Minh, tác giả Thế Châu đã tạo dựng đầy đủ các yếu tố của một nhân vật trong văn học. Ông đã dùng ngôn từ của mình để triết lý nhân vật về tình mẫu tử, lòng thủy chung, nghĩa phu thê, bổn phận quân thần ...; các yếu tố chỉ là hình tượng của văn học viết. Khi xây dựng thành hình tượng nhân vật sân khấu thì các tố chất đó được NSUT Thanh Sang tái hiện một Trần Minh của thưởu xa xưa nào đó, dù tất cả khán giả chưa một lần biết và thấy Trần Minh ra sao, nhưng họ tin là Trần Minh có thật qua hình ảnh của NSUT Thanh Sang hoá thân vào vai diễn của mình. Đó là tài năng của nghệ sĩ biểu diễn, người mà được trực tiếp thay mặt cho tác giả kịch bản, đạo diễn dàn dựng để chinh phục khán giả bằng hình tượng nhân vật. Nếu những vai sang trọng, những nhân vật võ tướng với xiêm y đẹp rực rỡ, vũ đạo tạo dáng oai phong lẫm liệt như vai Thập đạo Lê Hoàn, Lục Vân Tiên, Đường Minh Hoàng...; thì vai Trần Minh là một vai ngược lại đa tính cách, nhưng chủ đạo tuyến nhân vật vẫn là thuộc tầng lớp hạ dân, nghèo hèn nhưng thiếu học và đầy ý chí. Y phục Trần Minh thì rách rưới te tua, một nhân vật đi từ cơ hàn đến hùng mạnh đầy nghĩa khí khi đổ đạt được vua phong Tân trạng, dõng dạc đối đáp vơí công chúa và vua bằng khẩu khí cứng rắn và bình tĩnh. Đây cũng là cách diễn đạt tính cách nhân vật Trần Minh của NSUT Thanh Sang, anh có lối diễn xuất trầm tĩnh và sâu lắng trong tâm trạng nhân vật và hoàn cảnh bi; hùng tráng; đỉnh đạc khi nhân vật trong trạng thái nghiêm trang. Điều này được chứng minh rất rõ trong lớp diễn tại hoàng cung, khi vua gả công chúa và phong cho Trần Minh làm phò mã, nhưng Trần Minh từ chối vì đã nặng thề nguyền với Quỳnh Nga trước khi lên đường đi thi. Đây là lớp diễn cao trào, điểm nút của vở và NSUT Thanh Sang đã điểm xuyết nổi bật trong vai Trần Minh hùng tráng và đầy triết lý đạo lý thế thái nhân tình. Tràn Minh từ chối chức phò mã, vua buộc tội là phạm thượng khi quân và Trần Minh đối đáp bằng tính triết lý: (ca Mẫu tầm tử) "Vạn tạ thánh quân đã có lòng thương tưởng, nhưng ở quê nhà thần đã có vợ hứa hôn, không thể nào vong phụ đành tâm, đành tạ lòng thương mến của thánh quân...; đành rằng sách có câu Quân xử thần tử, thần bất tử bất trung, nhưng kẻ bầy tôi trung với vua với nước là khi quốc gia lâm biến thì thần xin trãi thân để đền đáp; còn chúa thượng bảo thần bất nghĩa phụ khó thì thần lấy cái chết để bảo toàn... Muôn tâu chúa thượng, thần xin nhận kiếm, bằng một thái độ bình tâm lựa chọn để sống không trái đạo làm người, thần vui lòng chịu chết để trọn đạo với vợ hiền ", với công chúa "...nhan sắc tiện nội như loài cỏ nội hoa đồng làm sao bì được với công nương, tất cả những nhan sắc công nương có, hiền phụ Quỳnh Nga không bao giờ có được; nhưng trong đôi mắt của nàng có thứ tình sâu hơn biển cả, thân thể hao gầy đó nhưng trong đó có trái tim thắm đỏ màu chung tình..." Mỗi một câu chữ đối thoại, NSUT Thanh Sang như hòa hồn mình vào đó, âm giọng buồn như mọi khi trở nên hùng tráng, cứng rắn hơn chứa đầy dũng khí của một trạng nguyên là chính nhân quân tử, như một thuyết khách, không tham sang phụ khó, thấy giàu quên thưởu hàn vi, được áo cao mũ rộng quên những kẻ tay lắm chân bùn... Từng lời thoại gắn liền với ánh mắt sáng lên, với động tác tay diễn đạt; nghĩa là mắt, tay, giọng nói cả ba đồng hành cùng một lúc trong hành động diễn đạt của Thanh Sang rất lôi cuốn người xem, làm tính cách Trần Minh lúc này khác hẳn lúc còn khố rách áo ôm; bây giờ là một Tân trạng xiêm y rực rỡ, vóc dáng oai phong, chất giọng trầm hùng, lúc trỗi lên sang sảng... Đây còn được xem là lớp diễn hay, đầy kịch tính và xác lập nên bản lĩnh phong cách biểu diễn của NSUT Thanh Sang để lại trong vai Trần Minh. NSUT Thanh Sang vốn thiên phú làn hơi chất giọng "Thổ pha Đồng", cái lợi thế của "Thổ" pha "Đồng", là âm vựa giọng thổ có cao độ thấp hơn các loại giọng khác, nhưng âm trầm và hoạ âm rất đầy, lại pha thêm ít chất Đồng khiến âm trầm có độ vang, cao độ được nâng lên khi cần thiết như ca cấn lên, hoặc lúc phát âm những âm tiết mang dấu sắc và hỏi có thể âm thanh ca trở nên bay bổng, ca bài bản Bắc nhờ giọng pha chất Đồng nên độ vang trở thành âm giọng hùng tráng; nhưng ca Vọng cổ thì âm giọng ngọt chẳng thua mía lùi, mùi buồn nghe não nuột người nghe không khỏi mềm lòng... Đó là kỹ thuật xử lý hơi - giọng của NSUT Thanh Sang. Một đặc điểm nổi bật trong phong cách ca ngâm của anh là lúc nào anh cũng ca bằng tâm trạng, nghĩa là không chỉ ca cho đúng nhịp, đúng hơi giọng, đúng ca từ, mà anh còn lồng cảm xúc của mình theo nội dung từng câu ca , từng ca từ nhịp nhạc; anh ca như lời tâm sự, bộc bạch nỗi niềm không thầun tuý như chỉ ca cho đúng đạt niêm luật của một bài ca. Cụ thể qua lớp ca diễn trữ tình rất thu hút khán giả, đó là lúc Quỳnh Nga tiễn Trần Minh lên đường ứng thí. Ngay lúc anh ca lớp đầu Nam ai với kỹ thuật tiết chế âm trầm buông nhẹ hơi xuống "xang" ngọt lịm : "Làm sao tôi giận được tấm chân tình ca cả mà tiểu thơ đã dành tặng cho kẻ đã sa ... cơ, trãi thân lung lạc giữa phong trần, trong cuộc đời giã trá bạc đen, vinh nhục đã quá nhiều..."; rồi anh ca cấn lên Vọng cổ giọng vừa mùi mẫn vừa trầm ấm "Quỳnh Nga ơi! Ta nhận kỷ vật trao tay nghẹn ngào muốn khóc, rừng rực kửa yêu đương ta nguyện cùng ai thề vẹn giữ chữ chung... tình. Nàng sưởi ấm lòng ta qua muôn dặm trường đình. Tay ôm ấp áo vào ngực mỏng, chưa mặc mà hơi ấm đã len vào từng kẻ tóc chân tơ...". Từng nghĩa của ca từ được anh kết hợp nhuần nhuyễn với ánh mắt đượm buồn, biểu đạt lời ca như lời tâm tình; trang phục Trần Minh rách rưới te tua, nhưng lối diễn chân thật như đời thường, cùng với giọng ca ngọt ngào mùi mẫn mà NSUT Thanh Sang đã chinh phục lòng mến mộ của khán giả; và đến nỗi ngoài xã hội không ít người thần tượng Thanh Sang nên học thuộc luôn những câu Vọng cổ, rồi nháy giọng theo kỹ thuật ca ngâm của anh, lúc họ vui chơi trong tiệc tùng ngẫu hứng; cũng như một số Nghệ nhân tài tử và diễn viên Cải lương đã kế thừa hơi giọng của anh. Có thể nói NSUT Thanh Sang là một nghệ sĩ có giọng ca độc đáo riêng, tuy ngày xưa anh từng học theo hơi - giọng của NS Thành Công, Chín Sớm, Út Trà Ôn, nhưng khi trở thành nghệ sĩ Cải lương chuyên nghiệp anh đã tạo một phong cách ca diễn riêng. Chính những nét riêng ấy, đã tạo cho NSUT Thanh Sang có những vai diễn để đời và giọng ca vàng không phai trong lòng khán giả mộ điệu. (Theo ĐỖ Dũng -BSKTP)